De sociaal-emotionele ontwikkeling van jouw kind: wat kun jij doen?

Jij wil natuurlijk niets liever dan dat je kind zich ontwikkelt tot een sociaal persoon die stevig in de maatschappij staat. Zonder sociale vaardigheden kom je namelijk niet zo ver in deze wereld. De sociaal-emotionele ontwikkeling van jouw kind is dus belangrijk.

In dit artikel kun je lezen hoe het zit met de ontwikkeling in de verschillende leeftijdsfasen. Ook vertellen we je waarom het zo belangrijk is om hier aandacht voor te hebben en hoe je zelf kan bijdragen aan deze belangrijke ontwikkeling van je kind.

Wat houdt sociaal-emotionele ontwikkeling in?

Als we denken aan sociaal-emotionele ontwikkeling, dan wordt al snel gedacht aan de manier waarop je met mensen omgaat. Grof gezegd klopt dat ook wel, maar onder die vaardigheid zitten heel veel andere vaardigheden die hiervoor een basis leggen. In dit proces leren kinderen bijvoorbeeld hoe ze hun eigen persoonlijke identiteit ontwikkelen, hoe ze een relatie met anderen opbouwen en hoe ze omgaan met verwachtingen van hun omgeving.

Om dit allemaal goed te kunnen, is het belangrijk dat kinderen zich bewust worden van hun eigen invloed. Dat ze zich kunnen verplaatsen in de ander, dat ze kunnen reflecteren op hun eigen handelen en keuzes durven maken.

Al deze vaardigheden staan aan de basis van een goede sociaal-emotionele ontwikkeling. Hiermee kan je kind zich redden in de maatschappij. Nu is ieder kind uiteraard uniek en zal deze ontwikkeling niet altijd volgens het boekje verlopen. Maar in grote lijnen kunnen we de sociaal-emotionele ontwikkeling als volgt verdelen.

Fasen van sociaal-emotionele ontwikkeling

0-1 jaar

In deze fase leert je kind de basis van een gezonde emotionele relatie. In het begin is je baby nog passief en afhankelijk van de knuffels en aandacht die het van jou krijgt. Maar al snel leert je kind dat er enthousiast wordt gereageerd op geluidjes en gelach van zijn kant. Hierdoor wordt het proces van de sociaal-emotionele ontwikkeling versneld. Je kind legt in dit eerste levensjaar de basis voor zijn sociale omgang met de ander, maar ook met zichzelf.

1-2 jaar

In zijn tweede levensjaar ontdekt je kind de wereld. Hij verlegt letterlijk en figuurlijk steeds meer grenzen en ontdekt dat zijn acties een bepaalde reactie uitlokken. Dit kan zowel in negatieve als in positieve zin zijn. Aan het einde van het tweede levensjaar heeft je kind vooral geleerd zijn eigen wil te ontwikkelen door middel van de taalontwikkeling en spelcontact. Dit is een belangrijke fase voor het verdere verloop van zijn sociaal-emotionele ontwikkeling.

2-4 jaar

In deze fase ontdekt je kind steeds meer zijn omgeving en leert hij inschatten hoe de ander reageert op zijn gedrag. Het zelfbewustzijn neemt toe en hij kan steeds beter inschatten welk gedrag welke reactie zal uitlokken. De koppigheidsfase zo rond het tweede levensjaar is een bekend verschijnsel. Op deze leeftijd overheerst namelijk nog de egocentrische kant bij je kind. Gewenst sociaal gedrag wordt daardoor wat naar de achtergrond gedrukt. Aan het einde van het vierde levensjaar lukt dit al veel beter en laat je kind zien dat het zich al beter kan aanpassen aan de verwachtingen van de ander.

4-6 jaar

Als je kind 4 jaar is, wordt de zelfredzaamheid steeds groter. Hij kan zichzelf aankleden en zonder hulp naar de wc gaan. Ook vindt je kind het steeds belangrijker dat hij bij de groep hoort. Het geweten gaat zich steeds meer ontwikkelen. Je kind kent inmiddels jouw normen en die van de leerkracht, maar kan nog niet goed de waarde ervan inschatten. Hij imiteert dus het voorbeeldgedrag, omdat hij denkt dat het zo hoort. Het kunnen inleven in de ander komt pas later. Dan gaat je kind ook de waarde van de normen herkennen.

7-12 jaar

In deze leeftijdsfase wordt de ander steeds belangrijker. Je kind gaat zich steeds meer spiegelen aan de ander. Hij krijgt steeds meer behoefte aan zelfstandigheid, aan een eigen mening en aan het dragen van eigen verantwoordelijkheid.

Ook de normen van leeftijdsgenoten worden steeds belangrijker, waardoor je kind ineens een kritische houding kan aannemen naar jou als ouder. De puberteitsfase komt steeds meer in zicht. Er ontstaan vaak groepjes vrienden waar je kind wel of niet bij wil horen. Zo kan het zijn dat je kind zich ineens buitengesloten voelt of gepest wordt. De leefwereld die steeds groter wordt blijkt ook een kwetsbare kant te hebben.

Waarom is sociaal-emotionele ontwikkeling belangrijk?

Als we de fasen in de sociaal-emotionele ontwikkeling grofweg langsgaan, dan zie je hoe belangrijk het is dat je je kind vanaf de geboorte al stimuleert in de ontwikkeling van deze belangrijke vaardigheden. Je kind ontwikkelt zich tot een eigen persoonlijkheid, waarmee hij zelfstandig de wereld in gaat. Hoe de sociaal-emotionele persoonlijkheid van je kind zich ontwikkelt, heeft vooral te maken met de volgende gebieden:

Emoties

Al jong leert je kind de basisemoties blij, bang, boos en bedroefd herkennen. Deze emoties worden later uitgebreid naar allerlei andere subtiele emoties. Hoe beter je kind deze emoties herkent bij zichzelf, hoe beter hij ze kan reguleren. Je kunt je voorstellen dat je kind in de babyfase zijn emoties nog nauwelijks kan sturen. Naarmate je kind ouder wordt zal die zelfsturing een steeds grotere rol gaan spelen. Zodra je kind bijvoorbeeld kan kruipen, kan hij weggaan bij iets wat onprettig aanvoelt. Of hij kruipt juist ergens naartoe, omdat hij dat graag wil.

Ook de taalontwikkeling draagt bij aan het kunnen uiten van emoties. Woorden geven aan emoties is belangrijk om de ander duidelijk te maken wat je voelt of bedoelt.

Als je kind wat ouder is en naar school gaat, wordt hij steeds vaker geconfronteerd met situaties waarin verschillende emoties een rol spelen. Deze emoties kunnen van invloed zijn op de eigenwaarde van je kind. Goede cijfers hangen vaak samen met een positief gevoel. Het zelfvertrouwen van je kind kan dan groeien. Bij slechte cijfers gebeurt het tegenovergestelde: je kind krijgt een negatief gevoel en zijn zelfvertrouwen kan verminderen.

Doordat je kind steeds beter weet welke zaken van invloed zijn op zijn emoties, is hij ook steeds beter in staat om invloed uit te oefenen en zijn emoties te reguleren. Hij beseft bijvoorbeeld dat een bepaalde inspanning een positief resultaat kan opleveren. Daardoor groeit zijn zelfvertrouwen en kan hij steeds grotere emotionele uitdagingen aan.

Zelfbeeld

Het zelfbeeld van je kind bepaalt voor een groot deel hoe je kind over zichzelf denkt. Als je kind nog erg jong is, dan is het zelfbeeld nog niet zo sterk ontwikkeld. De invloed van het zelfbeeld groeit naarmate je kind ouder wordt. De zelfkennis wordt steeds groter, waarbij het ‘ik-ideaal’ een grote rol speelt. Er is namelijk verschil in ‘zo ben ik’ en ‘zo zou ik willen zijn’. Op de basisschool ontwikkelt je kind zijn ik-ideaal, maar vooral rond de puberleeftijd maakt hij daarin grote sprongen. Pubers zijn voortdurend bezig met hun eigen identiteit en leeftijdsgenoten zijn daarbij een belangrijk voorbeeld.

Als ouder speel je natuurlijk ook een belangrijke rol bij het ontwikkelen van het zelfbeeld van je kind. Wanneer je een positieve manier van opvoeden hanteert, ontwikkelt je kind gemakkelijker een positief zelfbeeld en voelt hij zich geaccepteerd en gewaardeerd.

Wanneer je kind een positief zelfbeeld ontwikkelt, groeit daarmee ook het zelfvertrouwen. Hierdoor zal je kind sneller uitdagingen aangaan. Hij zal vertrouwen hebben in zijn eigen handelen; hij gelooft in zichzelf en in zijn eigen mogelijkheden.

Temperament

Geen enkel kind is hetzelfde. Als je meerdere kinderen hebt, weet je als geen ander dat kinderen onderling erg kunnen verschillen in karakter. Ook al voed je ze hetzelfde op, ze kunnen in dezelfde situaties heel verschillend reageren. Het ene kind haalt bijvoorbeeld makkelijk zijn schouders op, terwijl het andere kind van slag raakt. Het ene kind is heel impulsief, terwijl het andere kind erg afwachtend kan reageren.

Als je kind op jonge leeftijd positief tegenover nieuwe situaties staat, zal je kind daar in de toekomst ook makkelijker mee om kunnen gaan. Dit is niet altijd te sturen en sterk afhankelijk van het karakter van je kind. Thuis kun je je kind vooral positief stimuleren in zijn zelfbeeld en daarmee het zelfvertrouwen ontwikkelen. Dat helpt bij het reguleren van eigen gedrag. Persoonlijkheid ontstaat namelijk in eerste instantie vanuit temperament, maar wordt ook voor een groot deel gevormd door contact en interacties met anderen.  

Deze 3 gebieden zijn dus belangrijk in de sociaal-emotionele ontwikkeling van je kind. Als je deze 3 pijlers op positieve wijze weet te stimuleren, dan zul je over het algemeen zien dat je kind zich tot een positief sociaal mens ontwikkelt.

Hoe stimuleer je de sociaal-emotionele ontwikkeling van je kind?

Het stimuleren van de sociaal-emotionele ontwikkeling gebeurt vaak al onbewust. Je kind zal in eerste instantie vooral kijken naar jou. Hoe pak jij dingen aan? Maak je bijvoorbeeld makkelijk contact met anderen? Kun jij je emoties goed reguleren en uit je je op een positieve manier? Dan zal je kind dit onbewust van je overnemen. Daarnaast zijn er natuurlijk ook genoeg bewuste activiteiten te bedenken die kunnen bijdragen aan een sterke sociaal-emotionele ontwikkeling van je kind.

Nieuwe situaties

Het kan zijn dat jouw kind van nature afwachtend is en niet zo snel nieuwe situaties aandurft. Praat dan samen met je kind over de nieuwe situatie. Bereid je kind voor op wat er gaat gebeuren, welke emoties kunnen ontstaan en hoe hij daarmee om kan gaan. Denk bijvoorbeeld aan de eerste schooldag, een tandartsbezoek of aan een feestje waar hij weinig anderen kent. Geef je kind het gevoel dat jij vertrouwen hebt in zijn kunnen. En natuurlijk mag hij daar hulp bij hebben, want hij hoeft het niet alleen te kunnen.

Als de spannende situatie voorbij is, reflecteer dan samen nog even op hoe het is gegaan. Wat ging er goed, hoe heeft je kind dat voor elkaar gekregen en wat zou misschien een andere keer nog beter kunnen? Hierdoor ontwikkelt je kind inzicht in eigen emoties en leert hij hoe hij daarmee om kan gaan. Succeservaringen dragen bij aan zelfvertrouwen, waardoor je kind een volgende keer sneller in een nieuwe situatie zal stappen. En op den duur gebeurt dat zonder jouw hulp, want dat is waar je als ouder naartoe wilt.

Omgaan met anderen

Ook het omgaan met anderen vraagt ontwikkeling van de sociale vaardigheden. Kan je kind emoties herkennen bij de ander? Om dit te stimuleren kun je emoties benoemen bij jezelf of bij je kind. Zeg bijvoorbeeld: “Ik zie dat je boos bent.” Of: “Ik ben heel erg verbaasd.”

Hierdoor leert je kind emoties herkennen bij zichzelf, maar ook bij de ander. Verder kun je je kind stimuleren behulpzaam te worden door hem thuis taakjes te geven. Elkaar helpen hoort erbij. Let erop dat je kind ook leert dat hij zijn grenzen mag aangeven. Anders gaat je kind teveel sociaal wenselijk gedrag laten zien, zonder zijn eigen grenzen te respecteren.

Spellen sociaal-emotionele ontwikkeling

Je kunt ook spelenderwijs de sociaal-emotionele ontwikkeling van je kind stimuleren. Er zijn voldoende spelletjes op de markt die hieraan kunnen bijdragen. Een simpel Mens-erger-je-niet kan al bijdragen aan het omgaan met win- en verliessituaties.

In spellen waarbij je moet samenwerken om het einddoel te bereiken leert je kind hoe het zijn gedrag kan afstemmen op dat van de ander. De eerste boomgaard is bijvoorbeeld een coöperatief spel dat je al vanaf 2 jaar kunt spelen. Samen met je kind moet je de vruchten plukken uit de boom voordat de raaf ze opeet.

Voor wat oudere kinderen vanaf 8 jaar is het spel The Mind erg leuk, omdat je moet samenwerken terwijl je niet mag communiceren met elkaar. Verder zijn er ook veel vragenkaartjes op de markt die je stimuleren te praten over emoties. Het spel De Coole Kikker is bij vrijwel iedereen bekend en draagt bij aan het ontwikkelen van de sociaal-emotionele vaardigheden van kinderen. Er zijn diverse spelvormen van, zoals een kwartet en een bordspel.

Het spelen van spelletjes in je gezin is van grote meerwaarde voor je kinderen. Kies dus bewust welke spellen je wilt spelen, zodat je een positieve bijdrage levert aan de ontwikkeling van de sociaal-emotionele vaardigheden van je kind. Winnen en verliezen horen erbij, net als samenwerken. En, nog belangrijker, een gezellige avond met elkaar draagt sowieso bij aan het gevoel dat je kind erbij hoort, gezien wordt en er mag zijn.

Bekijk ook:

• Overgang van groep 2 naar 3
• Praten over school: zo vertelt je kind meer
• De leerlijn motoriek van groep 1 en 2
• Wat moet je kind eind groep 2 kunnen?
• Wat is jenaplan-onderwijs?
• Grove motoriek in het basisonderwijs
• De voordelen van een kindermeditatie
• Wat is grooming en hoe houd je hier als ouder rekening mee?
• Is je kind een vroege leerling? Dan moet je dit weten
• Complimentenkaartjes gebruiken: de voordelen
• Emotie-dobbelstenen inzetten doe je zo
• Het belang van lezen
• Maak lezen leuk met interactief voorlezen
• Verlegen kind op school: zo help je hem of haar een handje
• Help je kind van een fixed mindset naar een growth mindset
• Wanneer is een kind hoogbegaafd?
• Klas overslaan: wel of niet doen?

Marja Wouda, BEd Master SEN

Marja (MSEN) is Remedial Teacher, Intern Begeleider, Kindercoach en behaalde een Bachelor of Education (PABO) en een Master SEN.

Over Marja