Leren schrijven groep 3: aanpak en oefeningen

Leren schrijven lijkt te beginnen in groep 3, maar in groep 1 en 2 besteedt de leerkracht er ook al aandacht aan. In dit artikel lees je alles over leren schrijven op de basisschool.

In groep 3 gaat je kind leren lezen en schrijven. Maar in de kleuterklas is het natuurlijk al bezig geweest met letters. Het schrijven van letters komt dan meestal neer op het natekenen ervan. De letters komen dan meestal niet naast elkaar te staan en ook de volgorde doet er nog niet zo toe. Vaak worden de letters ook nog horizontaal of verticaal gespiegeld. De meeste kinderen leren in groep 1 en 2 meestal wel hun naam ‘schrijven’.

Verder worden er vaak al wel voorbereidende schrijfoefeningen gedaan, zoals streepjes, rondjes en boogjes tekenen. Hiermee worden de spieren in de hand getraind die nodig zijn bij het schrijven.

Bekijk ook:

• Groep 3: een complete handleiding om jouw kind te helpen
• Wat leert mijn kind in groep 3?
• rekenen groep 3
• Taal oefenen in groep 3? Zo help jij je kind
• spelling groep 3
• leren lezen groep 3
• cito-toetsen groep 3
• redactiesommen groep 3
• werkbladen groep 3
• rekenspelletjes groep 3
• overgang van groep 2 naar 3

Hoe moet je kind een pen vasthouden?

Thuis kun je erop letten dat je kind bij het tekenen en kleuren het potlood op een goede manier vasthoudt, met de driepuntsgreep:

• Het potlood wordt ongeveer 2 cm boven de punt (2,5 voor linkshandigen) vastgehouden met duim en (licht gebogen) wijsvinger.
• Het potlood rust op de binnenkant van het bovenste kootje van de middelvinger.
• De middelvinger rust op de ringvinger en de pink. De pink schuift mee over het papier.

Veel kinderen zetten de wijsvinger en middelvinger of meerdere vingers op het potlood, of zetten hun duim over de middelvinger. Als je dit bij jouw kind ziet, corrigeer dat dan zo snel mogelijk. Eenmaal ingeslepen is zo’n verkeerde pengreep moeilijk af te leren.

De driepuntsgreep zorgt voor een netter handschrift en voorkomt schrijfkramp. Als je ziet dat de nagel van je kind wit wordt in plaats van roze tijdens het kleuren/schrijven, betekent dat dat je kind het potlood te krampachtig vasthoudt. Het is ook goed als je je kind leert om niet heen en weer te kleuren, maar het kleurvak op te vullen met hele kleine rondgaande bewegingen. Je voorkomt er uitschieters mee, maar bovendien traint je kind de spiertjes in de hand die nodig zijn voor het schrijven.

Schrijven in groep 3

In groep 3 gaat je kind echt letters leren schrijven. De aanpak verschilt per school:

• Sommige scholen starten pas na de herfstvakantie met schrijven. Het voordeel daarvan is dat er helemaal gefocust kan worden op de verbinding van de klank aan het lettersymbool. Letters worden in die periode wel gestempeld of gelegd met de letterdoos.
• De meeste scholen starten wel gelijk met schrijven. De letter die ze leren lezen, wordt ook geschreven. Het voordeel is dat de letter nu ook als een beweging wordt opgeslagen in de hersenen, waardoor hij sneller herkend wordt. Wil je alvast samen met je kind thuis oefenen met schrijven? Dat kan! Ons oefenboek Ik leer al schrijven is speciaal ontwikkeld voor kinderen in groep 3 op afwasbaar papier, ideaal.
• Veel scholen kiezen ervoor om tot de kerstvakantie het blokschrift (dat is iets anders als hoofdletters!) aan te leren, omdat dit hetzelfde is als de letters van de leesmethode. Op sommige scholen leren kinderen alleen blokschrift, op andere scholen stappen ze na de kerstvakantie over op het verbonden schrift.
• Er zijn ook scholen die van het begin af aan de letters van het verbonden schrift aanleren. De letters worden dan nog wel los geschreven, maar na de kerstvakantie leert je kind om ze aan elkaar te schrijven.
• Heeft de school van jouw kind ervoor gekozen voor het blokschrift, dan leert je kind na de kerstvakantie om een goede witruimte aan te houden tussen de letters en tussen de woorden. Een hulpmiddeltje is dan om een vinger van de linkerhand achter het geschreven woord te leggen en daarachter verder te schrijven. Linkshandigen kunnen hiervoor bv. een paperclip gebruiken.

Een goede schrijfhouding

De vorm en de ‘route’ van de letters (of het nu blokschrift is of verbonden schrift) zijn zo ontworpen dat ze op een ontspannen manier geschreven kunnen worden, om zo ook schrijfkramp te voorkomen. Daarom wordt er vanaf het begin af aan bij het schrijven ook op een goede schrijfhouding gelet. Die houding is niet alleen belangrijk bij het schrijven, maar ook later als je kind veel achter de computer werkt. Hoe ziet een goede schrijfhouding eruit?

• Je kind zit met een rechte rug, billen en rug tegen de stoel
• De stoel is goed aangeschoven, dus weinig ruimte tussen romp en tafel.
• Voeten staan plat op de grond. Lukt dit niet, laat je kind dan de voeten op een bv. een opstapje of kussen zetten.
• Schouders zijn horizontaal, en evenwijdig met het tafelblad.
• De afstand tussen ogen en papier is ong. 30 cm.
• Als het goed is, kan je kind elleboog en onderarm op tafel leggen zonder van houding te veranderen.

Leren schrijven vanaf groep 4

In groep 4 leert je kind de hoofdletters. Deze zijn wel eenvoudiger dan de hoofdletters die je zelf misschien nog geleerd hebt, met al die lussen en krullen.

Tot groep 5 schrijft je kind op papier met hulplijntjes voor de lussen en stokken aan de onderkant en bovenkant. Die hulplijntjes worden nu langzamerhand afgebouwd.

Je kind blijft in groep 6 t/m 8 oefenen met schrijven. De focus komt wat meer op het schrijftempo te liggen. Op veel scholen mogen kinderen in groep 7 en 8 de schrijfmethode loslaten en hun eigen handschrift gaan ontwikkelen. 

Wat als jouw kind onleesbaar schrijft?

Voor een slecht handschrift kunnen 2 oorzaken zijn:

De spiertjes van de hand die nodig zijn voor de schrijfbeweging zijn niet sterk genoeg.

Je ziet dan ook dat je kind het moeilijk vindt om te priegelen met kleine legoblokjes, strijkkralen of ministeck, en ook kleuren gaat niet goed. Deze kinderen vinden het vaak ook moeilijk om met de muis te werken, omdat de ‘klikvinger’ niet voldoende samenwerkt met de hersenen.

De letters staan niet goed ‘geprogrammeerd’ in de hersenen

Leren schrijven oefeningen

Er zijn verschillende oefeningen die je je kind kan laten doen om die spiertjes te versterken. Hierboven stond er al 1:

• een tekening inkleuren met ronddraaiende bewegingen. De vorm hiernaast is aan de linkerkant gekleurd met heen- en weergaande bewegingen, en aan de rechterkant met rondjes.

• Een andere oefening is om je kind een cirkel op te laten vullen met 1 doorlopende kronkellijn, die steeds om de beurt naar links en naar rechts kronkelt. De lijn mag zichzelf nergens raken.
• Een derde oefening die bovendien ook goed voor de concentratie is, zie je hieronder. De groene lijn teken je zelf met een markeerstift of een andere dikke stift, jouw kind trekt de zwarte lijnen eromheen. De kinderen uit mijn klas werden er heerlijk rustig van!

Roep eventueel hulp in van een fysiotherapeut.

Andere problemen

Heeft jouw kind geen moeite met de genoemde activiteiten, maar wel een slecht handschrift, dan is er waarschijnlijk iets anders aan de hand. Schrijven doe je namelijk ook met je hersenen. In je hersenen wordt het spoor opgeslagen dat je vingers moeten volgen om de letter goed te schrijven.

Sommige kinderen hebben simpelweg meer tijd nodig om dat spoor op te slaan, net zo goed als dat sommige kinderen meer tijd nodig hebben om bijvoorbeeld de tafels te automatiseren. Vraag op school om een kaart met voorbeeldletters en een schriftje met hulplijnen om thuis extra te oefenen. Let dan goed op een goede pengreep en zithouding (zie hierboven).

Lettervormgevingskennis

Volgens de stichting Handschriftontwikkeling besteden de schrijfmethodes ook te weinig aandacht aan lettervormgevingskennis. Leesbaar handschrift voldoet volgens hen aan de volgende criteria:

• De letterrompen (dit is het deel van de letter zonder de stokken en lussen) moeten de grondlijn en de lijn daarboven (romplijn) raken.
• Alle lijnen naar beneden (neerhalen) lopen evenwijdig.
• Letters bestaan uit rechte en gebogen lijndelen. De rechte lijndelen moeten echt recht zijn, de gebogen ook echt gebogen.
• De verhouding tussen de breedte en de lengte van de letters is 2:1, dus de lengte van de letter is 2 keer de breedte.
• Voldoende en regelmatige witruimte tussen de letters (de letters mogen elkaar niet raken) en tussen de woorden (ongeveer de breedte van een letter).
• De stokken en lussen niet te lang, zodat de regels niet in elkaar haken.
• De verhouding tussen de breedte en de lengte van de letters is 2:1, dus de lengte van de letter is 2 keer de breedte.
• Voldoende en regelmatige witruimte tussen de letters (de letters mogen elkaar niet raken) en tussen de woorden (ongeveer de breedte van een letter)
• De stokken en lussen niet te lang, zodat de regels niet in elkaar haken.

Blokschrift of verbonden schrift

Er zijn schrijfmethodes die kiezen voor verbonden schrift en methodes die alleen blokschrift aanbieden. Er zijn ook methodes die beide aanbieden. Sommige scholen kiezen ervoor om eerst de blokletters aan te leren, omdat die het meest op de leesletters lijken. Anderen leren van het begin af aan de schrijfletter aan.

Voordeel definitieve keuze voor blokletters

• De leerlingen hoeven halverwege groep 3 geen andere letters aan te leren (als ze eerst blokletters hebben geleerd)
• Kinderen die verbonden schrift leren, moeten evengoed ook leren om blokletters te schrijven, omdat dat o.a. nodig is voor het invullen van formulieren en het schrijven van adressen (alhoewel beide binnenkort achterhaald zijn omdat formulieren steeds meer digitaal worden ingevuld en schriftherkenningssoftware ook verbonden schrift steeds beter herkent)
• Uit onderzoek blijkt dat kinderen met blokschrift in kortere tijd leren schrijven, en dat ze op termijn leesbaarder blijven schrijven.
• Uit onderzoek blijkt slechts 1 op de 5 volwassenen alle letters aan elkaar te schrijven. Een kwart schrijft alle letters los, en de rest gebruikt een mengvorm. Je kunt je afvragen of je dan wel zoveel lestijd moet besteden aan het verbonden schrift.

Nadelen blokschrift

• Er moet bewust worden nagedacht over de witruimte tussen de letters. Veel kinderen schrijven de letters te dicht tegen elkaar aan, wat de leesbaarheid niet ten goede komt. Bij het schrijven van bijvoorbeeld de a moet al bedacht worden het startpunt wat verder naar rechts moet liggen, omdat je nog een rondje naar links moet maken.
• Blokletters bestaan uit bolletjes en stokjes. Bij veel kinderen sluiten die vormen niet aan, waardoor bijvoorbeeld een d kan worden aangezien voor een a met een l erachter.
• Bij blokschrift kun je elke lettervorm die je ook gezien hebt, gebruiken.  We zien bij kinderen die losse letters schrijven vaak de grote en kleine letters door elkaar.
• Bij blokschrift zie je vaak dat kinderen de stokken van bijvoorbeeld de n te lang maken, waardoor het een h wordt, en de a wordt dan een d.
• Er moet meer witruimte tussen de letters en de woorden zitten, daarom neemt tekst in blokschrift meer ruimte in. Met name bij invuloefeningen in schriften is er vaak beperkte ruimte.

Voordelen definitieve keuze voor verbonden schrift

• Kinderen schrijven bij verbonden schrift geen letters, maar woorden. Het is duidelijk waar het ene woord eindigt en het volgende begint.
• Bij verbonden schrift hoef je niet steeds je pen op te tillen, en je hoeft niet na te denken waar je met de volgende letter moet starten. Dat schrijft rustiger.
• Bij verbonden schrift begint en eindigt de volgende letter steeds in de rompzone. Daardoor wordt het schrift regelmatiger. Lussen en stokken worden daardoor ook niet gauw te lang of aangezien voor een andere letter.  
• De b en de d zien er bij verbonden schrift heel anders uit, en worden dus niet zo gauw verwisseld.
• Verbonden schrift neemt minder ruimte in, en is dus makkelijker om te gebruiken bij invuloefeningen.

Nadelen verbonden schrift

• Op scholen waar kinderen in de eerst blokschrift leren, moeten ze na een de kerstvakantie andere lettervormen leren. Dat kan verwarring geven.
• Verbonden schrift is moeilijker aan te leren, omdat niet alleen de lettervorm maar ook de juiste verbindingen moeten worden aangeleerd.

Heeft het in dit digitale tijdperk nog wel zin om zoveel tijd te besteden aan schrijfonderwijs?

Over bovenstaande vraag is veel discussie, ook omdat het programma op de basisschool juist door die digitalisering steeds voller wordt. En het is inderdaad zo dat werkstukken enz. tegenwoordig op de computer gemaakt worden. Snel kunnen typen wordt daardoor belangrijker dan netjes leren schrijven. (Bekijk ook deze tips voor een typecursus voor je kind!)

Het is ook zo dat volwassenen, als ze eenmaal van school zijn, 90% van hun geschreven teksten alleen voor zichzelf schrijven, en meestal blijft dat beperkt tot een aantekening in een boek of een boodschappenlijstje.

Redenen om schrijfonderwijs aan te bieden

Maar voor leerlingen blijft het wel belangrijk om duidelijk, leesbaar en zonder schrijfkramp te leren schrijven, omdat:

• Uit onderzoek blijkt dat kinderen die met de hand een zelfbedachte tekst moesten schrijven makkelijker en sneller met een samenhangende tekst kwamen, die bovendien ook creatiever was dan de leerlingen die dit op de computer moesten doen.
• Zowel op basisschool als voortgezet onderwijs moeten huiswerk en proefwerken nog steeds met de hand worden geschreven. Als de leerkracht het antwoord niet kan lezen, wordt het fout gerekend.
• Bij het rekenen worden meer fouten gemaakt als je kind zijn eigen cijfers niet kan lezen, met name bij het cijferend rekenen waarbij getallen doorgehaald worden en er een nieuw getal naast gepriegeld moet worden. Als je kind de som wel snapt, maar een fout maakt door zijn slordige handschrift, kan dit bovendien tot onzekerheid leiden over het rekenen.
• Uit onderzoek blijkt dat leerstof die (over)geschreven wordt met de hand, beter blijft hangen. Dat geldt met name bij spelling, maar ook bij de zaakvakken. Dat komt omdat bij het opschrijven van tekst andere delen van de hersenen ingeschakeld worden. Hoe meer hersengebieden actief zijn tijdens het leren, hoe beter de leerstof beklijft.
• Het is effectiever om aantekeningen tijdens de les met de hand te schrijven. Om bovenstaande reden, maar ook omdat schrijven minder snel gaat dan typen (bij de meeste mensen). Daarom ben je tijdens de les alerter op zogenaamde sleutelwoorden: woorden die het verhaal van de leerkracht samenvatten. Ook verbanden kunnen makkelijk worden aangebracht met pijlen en symbolen. De leerling is op die manier al veel actiever bezig met het verwerken van de lesstof.
• Daarom is het gebruik van een laptop om aantekeningen te maken op veel universiteiten en hogescholen niet toegestaan. De laptop komt de collegezaal niet in.
• Ook handgeschreven mindmaps zijn effectiever dan mindmaps die op de computer gemaakt worden, zeker als daar ook tijdens de les al (relevante) tekeningetjes bij gemaakt worden en er met meerdere kleuren gewerkt wordt. Daarbij worden namelijk ook weer andere hersengebieden aangesproken.

Kortom, redenen genoeg om veel tijd te besteden aan het leesbaar en snel leren schrijven.

Mirjam Schumacher, BEd Master SEN

Mirjam behaalde een Bachelor of Education (PABO) en een Master SEN. Ze werkte als leerkracht en journaliste en heeft een eigen praktijk voor Remedial Teaching

Over Mirjam