Dit wist je nog niet over spreekwoorden en gezegden!

Wat is een spreekwoord?
Wat is het verschil tussen een spreekwoord en een gezegde?
Het ontstaan van spreekwoorden
De ontwikkeling van spreekwoorden en gezegden
Bekende spreekwoorden en gezegden
Grappige spreekwoorden en gezegden
Oude spreekwoorden van vroeger
Oefenen met spreekwoorden en gezegden

meisje aan tafel met pen in hand maakt opdrachten

Ken jij een brave hendrik? Nee? Misschien heb je iemand in je hoofd die heel braaf is, maar geen Hendrik heet. Het leuke is dat die persoon toch een brave hendrik kan zijn! In dit artikel vertellen we je alles over figuurlijk taalgebruik. We gaan het namelijk hebben over spreekwoorden en gezegden. En we verzekeren je: we spelden je niets op de mouw!

Zie je dat ‘hendrik’ een paar keer zonder hoofdletter wordt geschreven? Dat komt omdat de uitspraak hier figuurlijk is bedoeld. Er wordt dus niet letterlijk iemand mee bedoeld die Hendrik heet, maar iemand die altijd doet wat hem gevraagd wordt.

Wat is een spreekwoord?

Een spreekwoord heeft een aantal belangrijke kenmerken. Ten eerste is de uitspraak figuurlijk bedoeld. Als je zegt: De appel valt niet ver van de boom, heb je het dus niet echt over een appel en een boom.

Ten tweede is een spreekwoord altijd een onveranderlijke zin. Van hoofdletter tot punt blijft het spreekwoord dus altijd hetzelfde. Van De appel valt niet ver van de boom kun je niet ineens De peer valt niet ver van de boom maken. Ja, het kan uiteraard wel, maar de betekenis is dan niet meer hetzelfde.

Spreekwoorden bevatten altijd een levenswijsheid. We geven je wat voorbeelden:

Wie goed doet, goed ontmoet.
Ieder huisje heeft zijn kruisje.
Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.
Waar rook is, is vuur.
Vele handen maken licht werk.

Weet jij al wat deze spreekwoorden betekenen? Hier vind je onder elkaar de betekenissen:

Wie goed doet, goed ontmoet. Als je een ander helpt, zal die jou ook helpen.
Ieder huisje heeft zijn kruisje. In elke familie is wel iets aan de hand.
Het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Als je iets heel graag wil doen, vind je uiteindelijk altijd een weg om het te doen.
Waar rook is, is vuur. Wanneer je geruchten hoort over iemand, zal er ook wel iets met hem aan de hand zijn.
Vele handen maken licht werk. Als je samenwerkt, is een moeilijke klus zo af.

Wat is het verschil tussen een spreekwoord en een gezegde?

Je hebt net gezien dat spreekwoorden altijd exact hetzelfde blijven. Dat geldt niet voor al het figuurlijke taalgebruik. Gezegden zijn veel korter dan een spreekwoord en kun je in een zin gebruiken. Die zin kun je zoveel aanpassen als je wilt.

Een paar voorbeelden van gezegden:

een vrolijke frans (een vrolijk iemand)
een nieuwsgierig aagje (een nieuwsgierig iemand)
op z’n dooie akkertje (op zijn gemakje)
appeltje-eitje (makkelijk)

Zoals je in de voorbeelden ziet, bevatten gezegden nooit een werkwoord.

Figuurlijke uitspraken die wél een werkwoord bevatten en die je nog in een zin moet plaatsen, heten zegswijzen.

Ook daar geven we je wat voorbeelden van:

de hond in de pot vinden (te laat komen voor het eten, waardoor het al op is)
de benen nemen (ervandoor gaan)
op het verkeerde paard wedden (een verkeerde inschatting maken)
ergens geen kaas van hebben gegeten (ergens geen verstand van hebben)

In het kort kun je het volgende onthouden over figuurlijk taalgebruik:

• Spreekwoorden zijn vaste, hele zinnen.
• Gezegden zijn korte, vaste woordgroepen zonder werkwoord.
• Zegswijzen zijn korte, vaste woordgroepen met een werkwoord.
• Uitdrukkingen zijn alle gezegden en zegswijzen bij elkaar.

Het ontstaan van spreekwoorden

Spreekwoorden en gezegden zijn al eeuwenoud. Al in het jaar 1480 kwam het eerste boek met spreekwoorden uit in Nederland. Dat boek was in het Latijn geschreven.

Toch zijn de spreekwoorden en gezegden zelf waarschijnlijk al veel ouder dan dat. Ze stammen altijd af van een uitspraak die één persoon ooit deed. Mensen onthielden die uitspraken, omdat ze:

• een belangrijke of herkenbare levensles in zich hadden;
• gemakkelijk te onthouden waren, omdat ze bijvoorbeeld rijmden.

Het is niet precies duidelijk waar alle spreekwoorden en gezegden uit de Nederlandse taal vandaan komen. We kunnen nooit meer achterhalen wie de uitspraak voor het eerst heeft gedaan.

Wel weten we dat er enkele belangrijke bronnen zijn die heel veel spreekwoorden en uitdrukkingen hebben voortgebracht:

De Klassieke Oudheid. We kennen nogal wat Latijnse spreuken die daar vandaan komen. Voorbeelden zijn Carpe diem (Pluk de dag) en Veni vidi vici (Ik kwam, ik zag, ik overwon). De Rotterdamse geleerde Erasmus verzamelde in een boek vele van deze spreuken en verspreidde ze zo over Europa.
De Bijbel. De verhalen die in dit heilige boek zijn opgeschreven, hebben heel wat spreekwoorden en gezegden voortgebracht. Denk maar aan Oog om oog, tand om tand en In zak en as zitten.
De Middeleeuwen. In die tijd werden veel Latijnse spreuken verzonnen. Het bekendste voorbeeld daarvan is Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel.
Andere talen. Veel spreekwoorden en gezegden hebben hun oorsprong in andere talen. Een bekend voorbeeld: A picture is worth a thousand words. Dat betekent: Eén beeld zegt meer dan duizend woorden.

De ontwikkeling van spreekwoorden en gezegden

Je zou het misschien niet zeggen, maar een taal leeft. Dat betekent dat hij zich steeds ontwikkelt. Voor spreekwoorden en gezegden geldt dat ook. Sommige verdwijnen, omdat ze niet meer worden gebruikt.

Ook komen er nieuwe bij. Denk maar aan de beroemde uitspraak Elk nadeel heeft (heb) zijn voordeel. En zelfs van dit moderne spreekwoord weten we niet zeker wie hem heeft bedacht. Veel mensen denken dat hij van voetballegende Johan Cruijff komt. Willem van Hanegem, een andere ex-profvoetballer, zegt echter dat de uitspraak van hem komt.

Hoe dan ook, dit spreekwoord zal nog lang worden gebruikt!

Bekende spreekwoorden en gezegden

Er bestaan heel veel bekende spreekwoorden en gezegden. Toch kent niet iedereen dezelfde. Welke jij kent, hangt af van de spreekwoorden en uitdrukkingen die in jouw omgeving veel worden gebruikt. Want hoe vaker je ze hoort, hoe beter je ze onthoudt.

We geven je hier een paar voorbeelden van de meest voorkomende Nederlandse spreekwoorden:

Achter de wolken schijnt de zon. Na een moeilijke tijd komt altijd weer een betere tijd.
Liefde maakt blind. Als je verliefd bent, zie je de slechte eigenschappen van die ander niet.
De appel valt niet ver van de boom. Dat kind lijkt veel op zijn ouder(s).
Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel. Als er geen toezicht is, doen mensen wat ze willen.
De beste stuurlui staan aan wal. Mensen aan de kant hebben veel commentaar.

En dit zijn bekende Nederlandse gezegden:

voor een appel en een ei (voor heel weinig geld)
op de valreep (maar net binnen de tijd)
een vrolijke frans (een vrolijk persoon)
voor elk wat wils (er is voor iedereen wel iets bij wat hij leuk/ lekker vindt)
op díe fiets (op die manier)

We hebben ook nog wat bekende Nederlandse zegswijzen voor je op een rijtje gezet:

de baard in de keel krijgen (een lage stem krijgen)
in vuur en vlam staan (heel erg verliefd zijn)
iemand op de kast jagen (iemand boos maken door hem te plagen)
een kat in de zak kopen (een miskoop doen)
twee vliegen in één klap slaan (twee problemen tegelijk oplossen)

Grappige spreekwoorden en gezegden

Of je spreekwoorden en gezegden grappig vindt, hangt natuurlijk helemaal van jouw soort humor af. De één ligt dubbel van het lachen als hij Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken hoort en de ander komt niet meer bij van De mussen vallen van het dak.

Misschien vind jij beide voorbeelden niet erg grappig. Dan vragen we je het volgende te doen: vraag je eens af hoe deze uitspraken eruit zouden zien als je ze letterlijk neemt.

Als we spreekwoorden en gezegden zo gaan bekijken, worden deze ineens wel heel grappig:

Al draagt een aap een gouden ring, het is en blijft een lelijk ding.
Gras gaat niet harder groeien als je eraan trekt.
Met onwillige honden is het kwaad hazen vangen.
Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel.

En wat dacht je van deze zegswijzen?

nooit weten hoe een koe een haas vangt
een gat in de hand hebben (auw!)
op zijn tandvlees lopen
een vinger in de pap hebben

Oude spreekwoorden van vroeger

Zoals we al eerder aangaven, raken spreekwoorden en gezegden soms ook uit de mode. Ze worden niet meer gebruikt, omdat ze niet meer passen in de moderne tijd.

Een voorbeeld is het gezegde rare snoeshaan. Deze uitspraak wordt nog wel eens gedaan, maar lang niet meer zo vaak als vroeger. Een snoeshaan verwijst naar het Duitse woord Schnauzhahn, dat mannetjeskalkoen betekent. Zo’n kalkoen heeft nogal een rare kop.

En heb je wel eens gehoord dat iets volgens Bartjens gebeurt? Deze meneer Bartjens leefde in de 16e en 17e eeuw. Hij opende een school in Amsterdam, waar kinderen onder andere leerden rekenen en schrijven. De school van meneer Bartjens presteerde heel erg goed. Als je iets volgens Bartjens doet, dan bereken je iets zo nauwkeurig mogelijk.

Een spreekwoord dat al lang niet meer gebruikt wordt is Wie de roede spaart, haat zijn kinderen. Een roede is een bundeltje takken dat vroeger gebruikt werd om kinderen mee te slaan. Dat gebeurde als vorm van straf. Eigenlijk staat hier dus dat het goed is om je kinderen te slaan/straffen. Dit spreekwoord wordt tegenwoordig nauwelijks nog gebruikt, omdat mensen tegenwoordig anders over (lijf)straffen denken.

Oefenen met spreekwoorden en gezegden

Wil jij weleens weten of je al veel spreekwoorden en uitdrukkingen kent? Kijk dan eens hoeveel je er uit deze afbeelding kunt halen!

Schrijf eerst de gevonden spreekwoorden, gezegden en zegswijzen op. Zet er daarna achter wat ze betekenen. Ken je de betekenis niet? Raad ze eerst, voordat je ze opzoekt! Vaak kom je met logisch denken een heel eind.